Thirrja që Zvicra të ketë monumentin e saj për Holokaustin, i njohur si Shoah në hebraisht, po fiton mbështetje të gjerë politike – madje edhe nga e djathta konservatore. Ky është një zhvillim i ri. Politika zvicerane përkujtimore ishte një mollë sherri mes kampeve të ndryshme politike, duke bërë përparim të ngadaltë që nga vitet 1990.
Në mars parlamenti zviceran miratoi planet për të krijuar një memorial për viktimat e nazistëve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Vendi përkujtimor do të njohë zviceranët që luftuan kundër nazistëve dhe të gjithë ata që kërkojnë mbrojtje që u larguan nga Zvicra.
Kjo përfaqësonte një përparim të madh për një vend që nxori të gjithë konceptin e një monumenti Shoah më shumë se 25 vjet më parë. Parlamentari socialdemokrat dhe përfaqësuesi i Këshillit të Evropës Andreas Gross propozoi në parlament që qeveria zvicerane të bënte një njohje të refugjatëve hebrenj të cilëve iu refuzua hyrja në kombin alpin dhe kështu u braktisën në makinën gjenocidale të Gjermanisë naziste.
Qeveria e asaj kohe e hodhi poshtë idenë: tema ishte shumë komplekse, sipas tyre, për t’u kapur nga një skulpturë. Gjithsesi ishte një çështje e mësimit të historisë dhe qytetarisë. Fakti që vendet e tjera e kishin përkujtuar në këtë mënyrë shkatërrimin e hebrenjve evropianë nga Hitleri dhe se sapo ishte lëshuar një thirrje për propozime për një monument të Shoahut në Berlin, u konsiderua i parëndësishëm. Në Gjermani, u tha, do të kishte “një përkujtim të vuajtjes së pamendueshme njerëzore që kishte ndodhur në sy të plotë të shoqërisë”, gjë që nuk kishte ndodhur në Zvicër.
Megjithatë, vetë lufta nuk ishte harruar në Zvicër. Në vitin 1989, Zvicra ishte i vetmi komb në Evropë që përkujtoi mobilizimin e përgjithshëm të ushtrisë së saj dhe rrjedhimisht shpërthimin e armiqësive në vitin 1939. Ushtria zvicerane dhe qeveria ishin në gjendje të shikonin pas me krenari vitet e luftës si një kohë e mbrojtjes heroike të territorin e kombit.
Llogaritë e fjetura
Megjithatë, jo shumë kohë më vonë, ky imazh pozitiv për veten filloi të plasaritet. Në vitet 1990, pasardhësit e hebrenjve të vrarë nga nazistët filluan të kërkonin lirimin e fondeve që i përkisnin viktimave dhe që ishin ende në llogari bankare zvicerane të fjetura.
Ministri i Ekonomisë Jean-Pascal Delamuraz i hodhi poshtë këto kërkesa duke e konsideruar vendin si shpërblim dhe në fund të vitit 1996 ai ende mund t’i thoshte një intervistuesi me ironi: “Ndonjëherë kur dëgjoj disa njerëz duke folur, filloj të pyes veten nëse Aushvici ishte në Zvicër.”
Përveç polemikave për llogaritë e fjetura, politika zvicerane e refugjatëve të asaj kohe filloi të rishqyrtohej. Ajo që e nxiti këtë ishte një kërkesë nga qendra e dokumentacionit Shoah në Yad Vashem në Jerusalem për emrat e hebrenjve të cilëve iu mohua hyrja në Zvicër.
Presioni përfundimisht e detyroi Zvicrën të merrte pjesën e saj të përgjegjësisë për atë që kishte ndodhur në kohë lufte. Një hap i rëndësishëm erdhi në fund të vitit 1995 kur Kaspar Villiger, i cili mbajti presidencën e rradhës zvicerane atë vit, kërkoi një falje të paprecedentë për padrejtësinë e bërë ndaj hebrenjve që ikën nga Hitleri. Ai po kërkonte falje vetëm për “vulën J”, identifikimin e hebrenjve gjermanë në pasaportat e tyre me të cilat Zvicra kishte bashkëpunuar, siç theksoi në atë kohë zëdhënësi i Villiger. Ai nuk po kërkonte falje për politikën zvicerane të azilit në përgjithësi.
Në dhjetor 1996 parlamenti më në fund ia referoi të gjithë çështjen një komiteti të pavarur ekspertësh të udhëhequr nga historiani Jean-François Bergier. Ata duhej të kryenin një rishikim gjithëpërfshirës të politikave zvicerane të financave, tregtisë dhe azilit gjatë gjithë Luftës së Dytë Botërore. Përfundimet e ekipit nëntë anëtarësh nuk u mirëpritën nga të gjithë. Disa pjesë të publikut dhe partitë politike më konservatore hodhën poshtë gjetjet. Ata i gjetën ato të njëanshme dhe negative, dhe ata hodhën poshtë kritikat që ishin të nënkuptuara në ato gjetje.
Duke parë prapa, është e qartë se Zvicra nuk ishte në anën e përkujtimit ndërkombëtar të Shoah-ut deri në fund të mijëvjeçarit. Që nga viti 2004, Zvicra i është bashkuar të tjerëve në përkujtimin e 27 janarit si datën e çlirimit të Aushvicit. Si Këshilli i Evropës ashtu edhe OKB-ja kishin vendosur një ditë përkujtimi, për të dekurajuar çdo veprim gjenocidal në të ardhmen.
Zvicra që atëherë është bashkuar me disa organizata ndërkombëtare të cilat kanë miratuar një politikë të përkujtimit të Shoahut, siç është Aleanca Ndërkombëtare e Përkujtimit të Holokaustit (IHRA). Në vitin 2020, presidentja zvicerane, Simonetta Sommaruga, takoi të mbijetuarit dhe mori pjesë në një ngjarje përkujtimore në Aushvic.
‘Refuzimi për të mbajtur zi’
Një monument, siç u propozua në vitin 1995, ende nuk është materializuar. E kaluara tani mbahet mend më mirë, por Zvicra ka qenë e ngadaltë në zhvillimin e një politike zyrtare përkujtimore. Kur u thirr për një vend të veçantë kujtimi në Dhomën e Përfaqësuesve në vitin 1997, qeveria nuk arriti ta ndiqte çështjen. Historiani Thomas Maissen foli më vonë për një “refuzim për të mbajtur zi” dhe një anëtar i komisionit të studimit, Jakob Tanner, foli për një “rrënim të një politike përkujtimore”.
Tanner, i cili mbështet idenë e një memoriali kombëtar të Holokaustit, vëren se edhe sot nuk ka një politikë zyrtare përkujtimore në nivel federal, siç është rasti në vendet e tjera. Këtu në Zvicrën e decentralizuar, monumentet dhe përkujtimet janë çështje e qytetarëve privatë, shoqatave dhe qeverive lokale.
Në fakt, vënia në pikëpyetje e rolit të Zvicrës gjatë kohës së luftës çoi në disa nisma lokale në vitet 1990. Deri atëherë, në varrezat hebraike do të gjendeshin ndonjë përmendore. Disa figura politike, qeveritë lokale dhe përfaqësues të shoqërisë civile dolën përpara në një përpjekje për të përkujtuar viktimat e Shoah-it – ose zviceranët që u përpoqën t’i ndihmonin ata, si Paul Grüninger, i cili u rehabilitua zyrtarisht nga qeveria në 1994.
Shumica e këtyre memorialeve janë kryesisht të panjohura për publikun. Më shumë vëmendje tërhoqi skulptura “Shoah” e artistit të Solothurnit, Schang Hutter. Në vitin 1998 ai e depozitoi para dyerve të parlamentit në Bernë si pjesë e festimeve për të shënuar 200 vjetorin e Republikës së parë revolucionare Helvetike. Kritikët brenda dhe jashtë vendit e quajtën veprën, një kub çeliku të ndryshkur, “një përpjekje naive për skulpturë të zakonshme”, e cila nuk e bëri të drejtën e temës. Ata e hodhën poshtë Huterin si një “profet të vetë-emëruar” i cili nuk kishte të drejtë të ngrinte një monument për një popull të përndjekur me iniciativën e tij.
Polemika mori një fund të papritur kur anëtarët e Partisë së Lirisë së krahut të djathtë (sot e njohur si Partia e Automjeteve) hoqën në mënyrë të paligjshme “grumbullin e mbeturinave” (siç e quanin ata) pas disa ditësh dhe ia kthyen përsëri artistit. . Më pas skulptura shkoi në një lloj turneu në Zvicër. Për disa javë ajo u pa në Paradeplatz në Cyrih. Politikani socialdemokrat Paul Rechsteiner duartrokiti përpjekjen e Hutter për një monument. Ai tha se ishte një kontrast i mirëpritur me “përpjekjen për të zbutur kapitullin më të vështirë në historinë e këtij vendi, në përputhje me preferencën zyrtare”.
Aktualisht në Zvicër ka 54 monumente të lidhura me Shoah. Këto nuk janë instalime në shkallë të gjerë, por monumente të vogla lokale ose artefakte të një lloji. Tani ka gjithashtu dhjetë “Stolpersteine” ose “gurë pengues” në kujtim të viktimave të veçanta të nazizmit. Kjo formë përkujtimi, e cila është përhapur në të gjithë Evropën, erdhi në Zvicër në vitin 2013 dhe po sponsorizohet nga një shoqatë.
Duke kujtuar dhe harruar
Dy mocionet e fundit parlamentare duket se do të çojnë në një monument kombëtar Shoah. Baza e gjerë e mbështetjes tregon se gjatë 15 viteve të fundit Zvicra është bërë më pak mbrojtëse për rolin e saj gjatë luftës.
Mbështetja ka ardhur nga Alfred Heer, një politikan i shquar në Partinë Popullore Zvicerane të krahut të djathtë, i cili kritikoi ashpër komisionin Bergier.
Megjithatë, kjo shfaqje e vonuar jopartiake e unitetit është një kujtesë e kujdesit që është shprehur nga studiuesi hebre amerikan James E. Young, i specializuar në përkujtimoret e Shoahut. Monumentet e mëdha kombëtare priren të jenë rezultat i debateve të stërzgjatura dhe më pas shërbejnë për të “kthyer faqen”, thekson ai. Ato u mundësojnë njerëzve të harrojnë në vend që të kujtojnë. Rreziku i amnezisë së përgjithshme është edhe më i mundshëm, duke qenë se së shpejti nuk do të ketë të mbijetuar që mund të japin një rrëfim okular të asaj që bënë nazistët në të vërtetë.
